|
26 februari 2012 lijden, sterven, herrijzen in de beeldende kunst
26 februari 2012 lijden, sterven, herrijzen in de beeldende kunst
THIJS SCHAAP: LIJDEN EN STERVEN IN DE BEELDENDE KUNST
 PIETA MICHEL ANGELO
1. We kijken naar een wit, marmeren beeld wat in de St.Pieterskerk in Rome staat en we zien een kleine, zittende vrouw over wier schoot een slappe volwassen man ligt. We weten wie de personen voorstellen; daarvoor kennen we het beeld te goed….We kennen ook de naam van het beeld: De Piëta van Michel Angelo.
De Piëta is in de beeldende kunst van oorsprong het Christelijke symbool voor mede-lijden/mededogen. De kijker zal mededogen voelen met degene die achterblijft…
Het beeld verwijst naar het moment dat Maria haar dode zoon vasthoudt op de schoot waaruit hij ooit werd geboren. M.A. beeldt Maria jong en broos af, terwijl hij Jezus misschien iets te groot, te zwaar en heel erg dood afbeeldt.
M.A. versterkt hiermee het contrast tussen leven en dood.
Let overigens ook op het gebaar wat Maria maakt met haar linker hand….
Het is een beeld voor alle moeders, voor alle ouders van wie het sterven van een kind eigenlijk heel ongerijmd is. De symboliek van dit beeld reikt nog veel verder dan alleen ouders met kinderen. Omdat we weten dat sterven onvermijdelijk is.
2. Detail. Ondanks de schoonheid en volmaaktheid (een typisch 16e eeuws Renaissance-kenmerk) die het beeld uitstraalt laat het ook de kwetsbaarheid en het verdriet zien…
PIETA CASPAR BERGER (Catharijne Convent Utrecht)
3.We zien opnieuw een Piëta, een hedendaagse uit 2008 (ongeveer 500 jaar later) van de kunstenaar Caspar Berger. Het is een bronzen beeld waarin niet de klassiek schoonheid opvalt, maar door de scherpe vormen het drama en verdriet. Groot contrast met M.A…..
Berger verwijst natuurlijk naar de P. van M.A. Maar wat opvalt, is dat het gezicht van Maria niet liefdevol en ingetogen is, maar geen gezicht heeft: het is een confronterend gapend gat!
De gave buitenkant van het gezicht van Maria is door Berger omgekeerd: het is de binnenkant geworden, waardoor de leegte, het gemis en het intense verdriet is te zien.
Zelf zegt Berger hierover: Dit gaat over pure rouw; een moeder hoort niet met haar vermoorde zoon in haar armen te zitten….
4.Detail. Hier is goed te zien hoe door de holle vormen, gaten en rafelranden, die tijdens het gietproces zijn ontstaan, een intrigerend en rauw ogend beeld is ontstaan .
Techniek van cire-perdu (verloren was) methode: Model moet ca. 8 uur stil zitten in siliconenpakket. Eenmaal afgestroopt vormt dit pakket een soort tweede huid, een buigbare mal die binnenstebuiten wordt gekeerd. De negatieve siliconenvorm wordt weer met was bedekt en in brons gegoten. Dat zorgt voor een vervreemdend effect bij het definitieve beeld: bol wordt hol, licht wordt donker etc.
OORLOGSMONUMENT MARI ANDRIESEN VOLKSPARK ENSCHEDE
5.We kijken naar een onderdeel van het oorlogsmonument van Mari Andriesen in het Volkspark van Enschede en we zien een vrouw met een dood kind in haar armen. Ook een Piëta. Door de sobere vormgeving die A. hier toepast, krijgt het beeld een ongekende, expressieve kracht. De mioeder straalt vertwijfeling, ongeloof, ingehouden woede en verdriet uit, maar tegelijkertijd ook heel krachtig en vol vragen naar de mensen die haar dit hebben aangedaan: hier is mijn kind, maar waarom in godsnaam… Levende moeder met dood kind, wat een tegenstelling..…
GUERNICA PICASSO
6. De Guernica van Picasso. Wie kent dit schilderij niet… (1937, nav burgeroorlog in Spanje waarbij de Duitse Luftwaffe een handje heeft geholpen en een slachting heeft uitgevoerd onder de burgerbevolking… hoe actueel!)
Het enorme schilderij is één grote aanklacht tegen geweld en wat natuurlijk direkt opvalt is de sterke deformatie van alle wezens die wij zien. De kleuren: zwart met blauw en veel grijstinten alsof puinstof is neergedwarreld. Het detail waar ik vooral op wil wijzen is natuurlijk de vrouw met haar dode kind links. Ook hier is duidelijk de verbinding aanwezig met de Piëta.
Alles wat afgebeeld is, schreeuwt het uit….
7. Detail van linker gedeelte met moeder en kind.
KATHE KOLWITZ MOEDER EN KIND
 8. We kijken naar een gebeeldhouwd werk van Käthe Kollwitz (1867-1945), een vrouw met een grote belangstelling voor politiek en daaruit voortvloeiende sociale misstanden. Maar ook de verbondenheid tussen moeder en kind is uitgangspunt voor haar werk.
We zien hier een krachtig expressief beeld met een zeer overtuigende onverbrekelijke eenheid van moeder en kind. Opnieuw een citaat van de Pieta…
ZELFPORTRET KATHE KOLLWITZ
9. Een hele persoonlijke tekening van K. Het is een zelfportret waarin zij het intense verdriet laat zien van haar omgekomen zoon in 1914 als musketier in het Duitse leger. Vanaf dat moment begon zij aan de uitwerking van de plannen voor een gedenksteen voor het graf van haar zoon en de andere gesneuvelden…
KATHE KOLLWITZ MOEDERS EN KINDEREN
10. Een tekening van moeders en kinderen zonder de vaders die het verdriet laat zien als de vaders naar het slagveld moeten om de beschaving te redden….Als we goed kijken zien we eigenlijk 4 afzonderlijke voorstellingen van dit thema, verbonden tot een groep
KATHE KOLLWITZ TWEE MANNEN
11. Twee mannen die elkaar troosten….
KATHE KOLLWITZ TREURENDE OUDERS
12. Dit is een gravure van het beeld zoals dat uiteindelijk in 1931 werd geplaatst als gedenksteen voor het graf van haar zoon samen met nog 1500 kameraden. Het heet: Treurende ouders. Een indringend beeld, wat gestalte geeft aan het grenzeloze verdriet dat de oorlog mensen berokkent.
CAREN VAN HERWAARDEN PIETA
13. We zien een tekening die opnieuw een citaat lijkt van de Piéta. Het is gemaakt door beeldend kunstenares Caren van Herwaarden. Zij maakt tekeningen en aquarellen die heel transparant zijn. Haar Piéta is een man die het lichaam van een andere man draagt, zijn armen liefdevol om het stijve lichaam van de ander geslagen. Je weet niet of hij de ander juist neerlegt of juist optilt in een wanhopig verlangen naar nabijheid. Zijn papieren armen zijn uitgeknipt en omgevouwen, alsof de kunstenaar het gebaar van omhelzing en het vasthouden wil benadrukken, maar het afscheid is onontkoombaar… de liefde moet het afleggen tegen de dood…
CAREN VAN HERWAARDEN WAKEN
14. Deze voorstelling heet: Waken. We zien een liggende figuur en een hand . Het lijkt alsof iemand met de hand op het hoofd waakt . We zien hier heel goed de transparantie van de menselijke figuur. Van Herwaarden tekent naar levend model, maar streeft niet naar een weergave van de buitenkant. Ze probeert door de huid heen te kijken om gedachten en gevoelens zichtbaar te maken.
De figuren zijn losjes weergegeven in ijle lijnen en dunne lagen waterverf…. De kwetsbaarheid van het lichaam is uitermate zichtbaar.
CAREN VAN HERWAARDEN VASTHOUDEN/TROOST
15. Vasthouden. Ook hier zien we opnieuw een eigen verbeelding van de Pieta: een omhelzing van twee mensen, waarin liefde, lijden, geboorte en dood ahw versmelten… Met haar werk hoopt Van H. een leemte te vullen, die volgens haar is ontstaan.,omdat ziekte, sterven en rouw zijn verbannen naar ziekenhuizen, verpleeghuizen en sterfhuizen en dat leidt tot eenzaamheid bij degene die achterblijft. Zij wil de kwetsbaarheid van het lichaam verbeelden opdat die uitnodigt tot empathie met de ander….
EDVARD MUNCH MOEDER BIJ STERVEND KIND
16. Het werk van de Noorse kunstenaar Edvard Munch is doordrenkt van emotie, angst, lijden en dood. Toen hij 5 jaar oud was, overleed zijn moeder aan TBC en een aantal jaren later overleed zijn zus aan dezelfde ziekte. Edvard zelf was ook vaak ziek. Zijn vader, die een nogal neurotische en overdreven religieuze man was, heeft grote invloed op de jonge Munch gehad. Tegen de zin van de familie zocht Munch zijn bevestiging in het beroep van beeldend kunstenaar. In dit schilderij laat Munch het intense verdriet van de moeder zien omdat zij weet dat het kind zal sterven. (Compositie en handschrift…) (Als M. 26 jaar is, overlijdt zijn vader…)
17. Studie van het zieke kind (lithografie) Alles in de compositie (van boven af gezien) benadrukt het zieke kind op het witte kussen, haar blik gericht een zwart vlak rechts….
EDVARD MUNCH BIJ DE DODE
18. Bij de dode. Ook van Edvard Munch. Alles in dit schilderij ademt verdriet. De groep die troost bij elkaar probeert te vinden is verbonden door een bijna verstikkend zwart vlak. Die vorm wordt overigens doorgetrokken naar de dode zelf….
Alleen de gezichten en handen zijn zichtbaar.
VAN GOGH DE ZAAIER
19. Zaaien en maaien, twee werkzaamheden die voor Van Gogh een symbolische betekenis hadden. Vincent van Gogh vergeleek zijn werk als kunstenaar met het werk van de zaaier in het landschap. De zaaier is voor hem het symbool van de geboorte en van nieuw leven. (Veel affiniteit met werken op het land….) De grond waarop gewerkt wordt is als het leven zelf: een struggle for life… in de hitte van de verblindende zon.
VAN GOGH DE MAAIER
20. Het schilderij van de maaier is vanuit de inrichting in St. Remy geschilderd. De maaier was voor Van Gogh het symbool van de dood, in die zin dat de mensheid het koren is dat men oogst (geboorte-groei-leven -afsterven-dood), maar zegt Van Gogh in een brief aan Theo: er is in die dood niets droevigs, het gebeurt in het volle licht….
VAN GOGH STERRENNACHT
21. Sterrennacht. Een van de meest geladen doeken . Van Gogh heeft dit geschilderd kort nadat hij is opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis van St. Remy. Op dit schilderij lijkt Vincent zijn eigen doodsangst tot uitdrukking te brengen. Hij schrijft aan zijn moeder nav dit schilderij: Want onvolkomen is ons kennen en onze daden; het leven en het waarom van het scheiden en heengaan en het blijven van de onrust, men begrijpt er niets meer van dan dat…. 1 Kor. 13: 9….. We zien een grote dynamische beweging van duidelijk zichtbare penseelstreken. Alles draait, flikkert, omhoog, omlaag, een enorme spanning waaruit je kunt afleiden dat dit het werk is van een man die leed en verlangde naar het licht…
Opvallend: het Hollandse kerkje in het Provencaalse landschap…
VAN GOGH LANDSCHAP BIJ ARLES
22. Dikke penseelstreken geven vorm aan een toenemende angst en verlatenheid. Zonder sentimenteel te worden en zijn miskenning niet te overdrijven, want daarin schuilt altijd een groot gevaar als wij van Gogh willen duiden, wil ik hier toch vaststellen dat Van Gogh heel erg zichtbaar heeft kunnen maken hoe hij heeft geleden en gestreden in zijn gevecht om het bestaan.
DETAIL ZELFPORTRET VAN GOGH
23. Detail zelfportret van Van Gogh…..Kleurcontrasten naast elkaar versterken de expressie en emotie
GEORGES ROUAULT ECCE HOMO
24. Ecce Homo. In het werk van de zeer gelovigeFranse kunstenaar Georges Rouault (1871-1958) keert de Christus-figuur als verpersoonlijking van het lijden regelmatig terug in zijn werk. Hij heeft een glazeniers-opleiding gevolgd en tengevolge daarvan zijn zware contourlijnen een sterk beeldend element in zijn werk. Door toepassing van deze zware lijnen krijgt de expressie een diepere lading. Deze schildering laten een mens zien die berust in zijn lijden…en weet dat hij heel diep moet gaan….
CRUCIFIX ST GEORG IN KEULEN
25.Op deze afbeelding ziet u een detail van een houten crucifix met alleen het hoofd van Christus, gemaakt ca. 1070 en hangt in de Romaanse St. Georg in Keulen. Deze afbeelding vormt een ingetogen contrast, maar ook een overeenkomst, met de expressie van Rouault. Het gezicht van Christus lijkt niet dood maar straalt een sterke meditatieve rust uit waaruit mensen troost kunnen putten. (Crucifix christelijk symbool van erbarmen)
ROUAULT DE BLINDE TROOST DE ZIEKE
26. Om het menselijk leed uit te drukken haalt R. zijn inspiratie ook uit eigentijdse gebeurtenissen. Hier laat hij zien hoe de blinde de ziende troost…
ROUAULT CRUCIFIX
27. We zien een crucifix van R. sterk gedeformeerd en versoberd. De expressie van een gekweld lichaam blijft over en de pijn die Christus lijdt is de pijn van de wereld volgens R.
ANTONIO SAURA CRUCIFIX
28. Crucifix .
Afbeeldingen van kruisingen van Christus maakten als kind een grote indruk op de Spaanse kunstenaar Antonio Saura (1930 1998). Deze kruisigingen vormden een grote inspiratiebron voor zijn werk. In het beeld van de gekruisigde ziet Saura ook zichzelf als een totaal vereenzaamd mens in een bedreigende wereld. Het is dan ook een mens met één grote angstschreeuw, waar het bloed vanaf druipt, een protestschreeuw zegt hij zelf. De deformatie is zo sterk dat de mensfiguur vrijwel niet meer te herkennen is. Een opengereten beest…. Een universele schreeuw tegen het onrecht dat de mens is aangedaan . Kijk maar naar de Guernica van P. of naar de executie van Goya , zegt Saura… Het beeld wat Saura ons laat zien komt desolaat en destructief over… Misschien is dit wel de afbeelding van vanmiddag die er het meest inhakt, want is er nog iets van een visioen????
FRANCESCA DE GOYA EXECUTIE 3 MEI 1808
29. Executie van 3 mei 1808
Saura verwijst al naar Goya, naar de man in het witte hemd, met de armen omhoog, als een levende crucifix, een tragisch tijdloos symbool van het grote onrecht…
30. Detail executie van Goya
CHRISTIAN BOLTANSKI LES ENFANTS DE DIJON
31. Les Enfants de Dijon 1991.
We kijken naar een installatie opgebouwd uit foto’s, lege fotolijsten, lijsten met gekleurd gevlamd papier wat op marmer lijkt, lampjes en snoeren die een verbinding lijken te maken. Het geheel is symmetrisch opgestapeld. De totale vorm doet ons denken aan de vorm van een kerstboom of misschien nog meer een veelluik of een altaar.
Het werk is van de Franse kunstenaar Christian Boltanski, wiens werk in het teken staat van dood, herinnering en verlies. Geboren in 1944 als zoon van een Joodse vader en een Franse moeder, heeft zijn werk vooral , zoals hij het zelf zegt, met de gewone dood te maken en niet met de gewelddadige dood (bijv. Holocaust ) in het bijzonder, alhoewel… (volgende afb.)
De foto’s die we zien zijn van anonieme individuen (wij kunnen er ons dus mee identificeren…) en wijzen op het verleden van die personen. Immers, iedere foto is geschiedenis, zegt B., en dat deel van ons leven is gestorven, want wat de foto’s afbeelden, bestaat niet meer… Foto’s hebben volgens B. al betrekking op de dood…
BOLTANSKI RELIQUAIRE
31. Reliquaire
Deze installatie van Boltanski is gebaseerd op een foto van een joodse kinderklas uit 1939. Een aantal kinderkopjes uit deze klassefoto fotografeerde hij vele malen opnieuw, zodat er vage gezichten overbleven met donkere oogvlekken. In Reliquaire heeft hij een aantal van deze foto’s gemonteerd op een stellage van koekblikken als sokkel. Op de foto’s zijn metalen lampjes geklemd, die de foto wel verlichten, maar ook verhullen.
MARINUS BOEZEM DE GROENE KATHEDRAAL
32. De Groene Kathedraal.
In de Flevopolder ten oosten van Lelystad ligt de groene kathedraal van Marinus Boezem, aangeplant in 1996. We zien hier vanuit de lucht de vorm ven de plattegrond (van Reims) dmv 176 populieren die op de plekken staan waar de pijlers het gebouw dragen. Het is een voorbeeld van landschapskunst . Waarom schiep Marinus Boezem deze kathedraal?
Iedere beschaving, zegt B. heeft zijn eigen kathedraal, gebedsruimte gebouwd. Een symbool van menselijk verlangen om al het aardse achter je te laten en het spirituele te zoeken. De groene kathedraal van Marinus Boezem is bedoeld voor mensen die stilte en troost willen zoeken, die het verdriet de ruimte willen geven…
33. Detail.
Als je dan ook in de ruimte komt, neem dan de tijd om stil te worden en laat je troosten door de wind die je hoort door de takken en de bladeren van de populieren, eiken en beukenhagen…
ANSELM KIEFER SCHWARZE FLOCKEN
34. Schwarze Flocken.
We zien een leeg, toegetakeld, oneindig lijkend besneeuwd woestijnlandschap met een hoge horizon, kapotte stokken die overigens lijken op wijnstokken (let op….), kruisen, runentekens en in het midden een loden boek waaruit teksten worden gestrooid . Het is een reusachtig schilderij van de Duitse Kunstenaar Anselm Kiefer(1944). Het landschap, zegt Kiefer, heeft in brand gestaan, een vernietigende brand en deze brand laat zoveel sporen na dat die sporen niet uitgewist mogen worden . Het Europese landschap en in het bijzonder de Duitse aarde zit vol bloed, lijden en dood en dat mag nooit meer worden vergeten.
De teksten die uit het loden boek komen zijn poëzie-teksten van een Duitse Holocaust-dichter . Het lood verwijst naar de kunstenaar als alchemist die lood in edel metaal kan veranderen.
K. schildert landschappen als woestijnen en de woestijn is voor K. de metafoor voor de weg die de mens heeft te gaan. Een weg die je zal confronteren met lijden en dood, maar ook met hoop op nieuw leven. Dood en leven liggen zeer dicht bij elkaar. Elk einde heeft een nieuw begin.
ANSELM KIEFER BLUMEN
35. Blumen.
De hoop op nieuw leven wordt hier door Kiefer verbeeld in een woestijnlandschap waar bloemen zijn gaan bloeien. Kiefer gebruikt veel verschillende materialen in zijn schilderijen: verf, zand, leem, stro, hout maar ook as. As is een materiaal dat volgens K. symbool staat voor vernietiging. Maar er is een verhaal van een feniks die verrijst uit zijn as als symbool van nieuw leven….
Rondom het thema lijden en sterven in de beeldende kunst is een zeer groot scala aan verbeeldingen te vinden zowel in de historie als in de actualiteit van de beeldende kunsten.
Ik heb gekozen voor de verbeelding van enkele Piëta’s, de aangrijpende tekeningen van Käthe Kollwitz, de doodsangst van Edvard Munch, de lijdensweg van Vincent van Gogh verbeeld in enkele landschappen, de religieuze expressie van Georges Rouault en de verbeelding van het verschijnsel crucifix.
Ook de verbeelding van oorlogsgeweld, met name de Holocaust, er viel niet aan te ontkomen.
Ik sluit de serie af met beelden van troost en hoop….
  ‘De Vuurvogel’ van Othilia Verdurmen is een spectaculaire multimediale installatie waarbij alle zintuigen worden geprikkeld. Deze tentoonstelling is een ware totaalervaring.De Vuurvogel is gebaseerd op het mythologische verhaal van de vogel phoenix die door het vuur moet gaan om opnieuw te worden geboren. Wie de installatie betreedt is niet langer toeschouwer, maar wordt onderdeel van een wondere wereld met magische landschappen en onbekende plekken. De zoektocht naar de vuurvogel is een intense zintuiglijke ervaring waarbij geuren, (video)beelden en soundscapes steeds verschillende sferen oproepen. Het kunstwerk staat symbool voor de onverwoestbaarheid van het leven en het mysterie van de dood.
Othilia Verdurmen vertelt vanmiddag over de ‘phoenix’, de vogel die uit zijn eigen as herrijst. Zij maakt ons op boeiende en persoonlijke wijze deelgenoot van het intense creatieve proces dat zij doormaakte bij de totstandkoming van de phoenix.
Speelde bariton sax
| 
22-11-2024
om
13:15 uur
.gif)
8. We kijken naar een gebeeldhouwd werk van Käthe Kollwitz (1867-1945), een vrouw met een grote belangstelling voor politiek en daaruit voortvloeiende sociale misstanden. Maar ook de verbondenheid tussen moeder en kind is uitgangspunt voor haar werk.
‘De Vuurvogel’ van